Η νήσος Θήρα βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του Ελληνικού ηφαιστειακού τόξου και χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη πολυπλοκότητα στη γεωλογική της δομή και εξέλιξη. Η πολυπλοκότητα αυτή αποδεικνύεται ότι παρόλη τη μικρή της σχετικά έκταση, στη δομή της συμμετέχει ένας μεγάλος αριθμός γεωλογικών σχηματισμών, με ηλικία από το Ανώτερο Τριαδικό μέχρι και σήμερα. Τα παλαιότερα πετρώματα απαντώνται μόνο στο νοτιοανατολικό τμήμα της νήσου ενώ αντίθετα πολυάριθμοι ηφαιστειακοί σχηματισμοί, προϊόντα των αλλεπάλληλων δραστηριοποιήσεων του ηφαιστείου, καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα του νησιωτικού συμπλέγματος της Σαντορίνης, το οποίο αποτελείται από τις νήσους Θήρα, Θηρασία, Ασπρονήσι, Παλαιά Καμμένη και Νέα Καμμένη (Εικ.1). Η σημερινή ηφαιστειακή δραστηριότητα περιορίζεται στις νήσους Παλαιάς και Νέας Καμμένης.
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Σαντορίνη άρχισε πριν 3 εκατομμύρια χρόνια και ουσιαστικά είναι δυνατόν να διακριθούν τα ακόλουθα ηφαιστειακά κέντρα (Εικ.2).
Ηφαιστειακό Κέντρο Ακρωτηρίου. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα εμφανίζεται για πρώτη φορά στη συγκεκριμένη περιοχή και πιστοποιείται από την ύπαρξη δακιτικών δόμων και ρευμάτων λάβας, ηφαιστειακών λατυπών και τόφφων αποτελούμενων κυρίως από κίσσηρη. Όλη η ηφαιστειακή σειρά είναι σε πολλά σημεία εξαλοιωμένη από την κυκλοφορία υδροθερμικών ρευστών.
Ηφαιστειακό Κέντρο Θήρας.Είναι το πιο ενεργό με το μεγαλύτερο χρόνο και με προϊόντα κυρίως πυροκλαστικά. Η δράση του αρχίζει πριν από 1 εκατομμύριο χρόνια και παράγει μια σειρά από ιγκνιμβρίτες, τέφρα, σκωρίες και ορισμένα στρώματα κίσσηρης. Ανάμεσά τους παρεμβάλλονται ροές ανδεσιτικής λάβας. Προς το ανώτερο μέρος της κατώτερης σειράς παρατηρείται η εναπόθεση άσπρης κίσσηρης που σκεπάζεται από παχιές ιξώδεις ροές ρυολιθικής λάβας. Στη συνέχεια πριν από 100.000 χρόνια μια ισχυρή έκρηξη εναποθέτει κίσσηρη η οποία σκεπάζει όλα τα παλαιότερα προϊόντα. Μια επόμενη έκρηξη εναποθέτει ένα στρώμα κίσσηρης που ακολουθείται από εναποθέσεις πυροκλαστικής ροής. Η επόμενη κύρια φρεατο-μαγματική φάση εναποθέτει τη μεσσαία σειρά τόφφων. Μεταξύ των άλλων αποτίθεται στρώμα γκρι δακιτικής κίσσηρης πάχους 10 μέτρων που χρησιμεύει σαν στρωματογραφικός ορίζοντας, αναγνωριζόμενος ως μεσαία σειρά κίσσηρης, ηλικίας περίπου 50.000 χρόνων.
Ηφαιστειακό Κέντρο Μεγάλου Βουνού.Αντιστοιχεί στον ορεινό όγκο του Μαύρου Βουνού. Η βάση του όπως εμφανίζεται στην πλευρά του καλδερικού βυθίσματος αποτελείται από πυρήνες συμπαγούς ανδεσιτικής-βασαλτικής λάβας, χαοτικά ανεπτυγμένης με λίγα πυροκλαστικά στρώματα τέφρας. Μετά από μια διακοπή, η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίζεται με τις σκωρίες του Κόκκινου Βουνού. Νεότερη πλευρική δραστηριότητα παράγει ανδεσιτικές ροές λάβας που σκεπάζουν τις πλευρές των ηφαιστειακών κώνων που έχουν ήδη δημιουργηθεί.
Ηφαιστειακό Κέντρο Μικρού Προφήτη Ηλία. Αποτελείται από ένα συμπαγή πυρήνα ανδεσιτικών λαβών. Ακολουθούν λεπτά ρεύματα λάβας και στρώματα πυροκλαστικών κυρίως σκωρίες. Η δραστηριότητα ολοκληρώνεται από εκχύσεις υαλώδους ανδεσιτικής λάβας.
Ηφαιστειακό Κέντρο Σκάρου. Ο πυρήνας του κέντρου περιλαμβάνει παχιά ρεύματα ανδεσιτικής λάβας. Ακολουθούν περίπου 30 ακόμα ρεύματα ανδεσιτικής-βασαλτικής λάβας. Πάνω από αυτά παρατηρούνται εναποθέσεις της μεσαίας σειράς τόφφων.
Ηφαιστειακό Κέντρο Θηρασίας.Η βάση του ηφαιστείου αποτελείται από ρεύματα βασαλτικής-ανδεσιτικής λάβας με ενδιαστρώσεις άσπρων τόφφων. Ακολουθούν ρεύματα ανδεσιτικής λάβας και κατόπιν ρεύματα ανδεσιτικής-βασαλτικής λάβας εναλλασσόμενα με εναποθέσεις της μεσαίας σειράς τόφφων. Πάνω από αυτήν την ακολουθία εναποτίθεται ένα παχύ στρώμα καφέ-κόκκινων σκωριών και κομματιών λάβας. Το ανώτερο μέρος της Θηρασίας αποτελείται από ρυοδακιτικά παχιά ιξώδη ρεύματα λάβας και δόμους που στη συνέχεια καλύπτονται από τους ανώτερους ιγκνιμβρίτες.
Παρά το γεγονός ότι η περιοχή του νησιωτικού συμπλέγματος δομείται από ένα πλήθος σχηματισμών, είναι αξιόλογο να σημειωθεί ότι οι σχηματισμοί που παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο είναι τα προϊόντα της Μινωϊκής εκρηκτικής δραστηριότητας και ειδικότερα η μεταφερμένη Ανώτερη Σειρά της Κίσσηρης που καλύπτει σχεδόν ολοκληρωτικά την εξωτερική πλευρά του ηφαιστειακού κώνου. Οι υποκείμενοι της ανώτερης κίσσηρης ηφαιστειακοί σχηματισμοί που συναπαρτίζουν μια ηφαιστειοστρωματώδη ακολουθία από εναλλαγές λαβών, σκωριών και πυροκλαστικών είναι Πλειστοκαινικής ηλικίας με διάκριση σε επιμέρους ηφαιστειακά κέντρα. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η κίσσηρης της τελευταίας μεγάλης έκρηξης κάλυψε τις εμφανίσεις των ηφαιστειακών σχηματισμών των επιμέρους ηφαιστειακών κέντρων της Θήρας, τα οποία είχαν το καθένα τη δική του περίοδο δράσης και τα ιδιαίτερα τεκτονοηφαιστειακά χαρακτηριστικά.
Περίπου πριν από 100.000 χρόνια, μια παροξυσμική έκρηξη του ηφαιστειακού κέντρου της Θήρας είχε σαν αποτέλεσμα την απόθεση πλίνιας κίσσηρης και την ανάπτυξη πιθανότατα του νότιου τμήματος της σημερινής καλδέρας. Περί το 1650 Π.Χ. μια φοβερή έκρηξη, γνωστή και ως Μινωική, κάλυψε όλη τη Σαντορίνη. Υπολογίζεται ότι 19 κυβ. χλμ. πυροκλαστικού υλικού που παρήχθηκε κατά τη διάρκεια του γεγονότος αυτού είναι υπεύθυνο για την επέκταση της καλδέρας προς τα βόρεια. Στη συνέχεια η κατάπτωση της καλδέρας έδωσε τη σημερινή τοπογραφία. Μετά τις εκρήξεις του 197 π.Χ. και του 726 μ.Χ. σχηματίστηκε η Παλαιά Καμμένη, ενώ με τις εκρήξεις των 1570, 1707, 1866, 1925, 1940-41 και 1950 σχηματίστηκε η Νέα Καμμένη (Εικ.3). Οι μαύρες και στιλπνές λάβες που παρήχθησαν δημιούργησαν δόμους και ροές. Οι πιο πρόσφατες εκρήξεις συνοδεύονταν από ισχυρούς σεισμούς βάθους, οι οποίοι σχετίζονταν με τις διαδικασίες προώθησης του μάγματος πάνω στην υποβυθιζόμενη πλάκα.
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Σαντορίνη έχει απασχολήσει από την αρχαιότητα ως σήμερα πολυάριθμους ιστορικούς και σύγχρονους ερευνητές. Σύμφωνα με τα δεδομένα, η δραστηριότητα του ηφαιστείου είναι η ακόλουθη:
15ος αιώνας π.Χ. Αποτελεί την πρώτη γνωστή έκρηξη από το κέντρο της νήσου Στρογγύλης κατά τους ιστορικούς χρόνους. Κατά την έκρηξη αυτή, εκχύθηκαν μεγάλες ποσότητες λάβας και εκτινάχθηκαν τεράστιες ποσότητες ατμών, αερίων και στερεών αναβλημάτων, με τελικό αποτέλεσμα την κατακρήμνιση του τεράστιου ηφαιστειακού θόλου. Έτσι, το κέντρο του νησιού καταποντίσθηκε και δημιουργήθηκε η τεράστια καλδέρα γεγονός το οποίο συνοδεύτηκε από τη δημιουργία θαλάσσιων κυμάτων. Από την αρχική νήσο Στρογγύλη παρέμειναν μόνο τα εξωτερικά της τμήματα με τα σημερινά νησιά Θήρα, Θηρασία και Ασπρονήσι. Η έκρηξη αυτή αλλά και από τα φαινόμενα που ακολούθησαν αποτέλεσαν την κύρια αιτία καταστροφής του Μινωϊκού πολιτισμού.
197 π.Χ. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι στο μέσο μεταξύ Θήρας και Θηρασίας εξέρχονταν φλόγες από το πέλαγος για τέσσερις μέρες και από την ανύψωση του υπεδάφους σχηματίστηκε νησί περιμέτρου 12 σταδίων (=2 Km), το οποίο ονομάστηκε Ιερά. Ο Ιουστίνος αναφέρει ότι έγινε σεισμός ο οποίος προκάλεσε καταστροφές στη Ρόδο και στη Μικρά Ασία και υπήρξε η αιτία να αναδυθεί, μέσα από το θαλάσσιο νερό που έβραζε, νησί. Υποστηρίζεται ότι από αυτή την έκρηξη σχηματίστηκε η Παλαιά Καμένη.
19 μ.Χ. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, κατά την έκρηξη αυτή σχηματίστηκε, σε απόσταση 2 σταδίων από την Ιερά, ένα μεγάλο νησί η Θεία, μέρος του οποίου προσκολλήθηκε στην Ιερά.
46 μ.Χ. Η έκρηξη δημιούργησε μεταξύ Θήρας και Θηρασίας το νησί Θεία διαστάσεων 30 σταδίων (5,4 Km). Η έκρηξη συνοδεύτηκε από καταστροφικούς σεισμούς ένας από τους οποίους έγινε αισθητός στη Βόρεια Κρήτη, ενώ κύματα τσουνάμι έπληξαν τις βόρειες ακτές της Κρήτης.
726 μ.Χ. Ο Θεοφάνης αναφέρει ότι μεταξύ της Θήρας και της Θηρασίας έγινε έκρηξη στη θάλασσα κατά τους χρόνους του Θεομάχου Λέοντα που κράτησε μερικές μέρες. Μαζί με τον καπνό έβγαινε και πυρακτωμένη κίσσηρη, τμήματα της οποίας είχαν το μέγεθος μεγάλων λίθων και μεταφέρθηκαν από τα κύματα μέχρι τη Μικρά Ασία, τη Λέσβο και το Βόρειο Αιγαίο. Συνέπεια της έκρηξης αυτής ήταν ο σχηματισμός από τη λάβα, νησιού το οποίο ενώθηκε με το νησί Ιέρα.
1457. Μετά από ισχυρούς σεισμούς και τρομερούς υποχθόνιους κρότους πραγματοποιήθηκε έκρηξη η οποία είχε σαν συνέπεια να αυξηθεί και πάλι σημαντικά σε μέγεθος η Παλαιά Καμένη στο ανατολικό μέρος της.
1508. Έγινε νέα έκρηξη προς το μέρος της Παλαιάς Καμένης.
1573. Από έκρηξη σχηματίστηκε η Μικρή Καμένη βορειανατολικά της Παλαιάς Καμένης. Η έκχυση της λάβας συνοδευόταν από εκρηκτικά φαινόμενα και κράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στην εικόνα 13 διακρίνονται βαθιές ρωγμές οι οποίες κόβουν τον τον ηφαιστειακό δόμο της Μικρής Καμένης.
1650. Πρόκειται για μεγάλη έκρηξη η οποία έγινε σε απόσταση 7 χιλιομέτρων βορειοανατολικά του ακρωτηρίου Κολούμπο της Σαντορίνης. Από τη λάβα σχηματίστηκε νησίδα που όμως καταστράφηκε σύντομα από τη δράση των θαλάσσιων κυμάτων, αφήνοντας στη θέση της έναν ύφαλο, ο οποίος ονομάζεται ύφαλος Κουλούμπο. Οι εκρήξεις προαναγγέλθηκαν από σεισμούς οι οποίοι άρχισαν το 1649 και προξένησαν καταστροφές. Οι εκρήξεις κράτησαν 3 μήνες και συνοδεύτηκαν από κύματα τσουνάμι και από ισχυρούς σεισμούς. Σκοτώθηκαν περίπου 50 άνθρωποι.
1707-1711. Κατά την έκρηξη αυτή σχηματίστηκε το πρώτο τμήμα της Νέας Καμένης που στη συνέχεια ενώθηκε με την Μικρή Καμένη. Οι πρόδρομες σεισμικές δονήσεις έγιναν αισθητές την 18η Μαρτίου του 1707 και επαναλήφθηκαν την 21η Μαρτίου, ενώ πρώτη εμφάνιση της λάβας πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας έγινε την 23η Μαρτίου. Η έξοδος της λάβας συνεχίστηκε αθόρυβα και χωρίς σεισμούς και σχηματίστηκε το νησί που ονομάστηκε Ασπρονήσι. Στη συνέχεια η θερμοκρασία της θάλασσας αυξήθηκε τόσο ώστε να καταστραφεί η θαλάσσια πανίδα. Επίσης προκλήθηκε θαλασσοταραχή και σχηματίστηκε νέο νησί το οποίο ονομάστηκε Μαυρονήσι. Η έκχυση λάβας συνεχίστηκε μέχρι το 1712 και τα δύο αυτά μικρά νησιά (το Ασπρονήσι και το Μαυρονήσι), ενώθηκαν για να αποτελέσουν τη Νέα Καμένη (Εικ.4).
1866-1870. Η ηφαιστειακή δράση που άρχισε στις 6 Ιανουαρίου 1866 και τελείωσε τον Οκτώβριο του 1870 είχε ως συνέπεια τον τριπλασιασμό της έκτασης της Νέας Καμένης. Ελαφρές σεισμικές δονήσεις έγιναν αισθητές μεταξύ 14 και 26 Ιανουαρίου 1866, ενώ στο κόλπο Βουλκάνος, η θερμοκρασία του νερού αυξήθηκε και άρχισαν να σχηματίζονται δίνες στη θάλασσα από την έκλυση των αερίων. Την 1η Φεβρουαρίου, στο μέσον του κολπίσκου του Βουλκάνου εμφανίστηκε σκουρόχρωμος βράχος, ο οποίος συνεχώς μεγάλωνε σε όγκο και έτσι σχηματίστηκε η νησίδα Γεώργιος. Στη συνέχεια σχηματίστηκε και άλλη ηφαιστειακή νησίδα στο νοτιοδυτικό άκρο της Νέας Καμένης η οποία ονομάστηκε Αφροέσσα καθώς και αλλά μικρά ηφαιστειακά νησιά, τα οποία τελικά ενώθηκαν με τη Νέα Καμένη και την τριπλασίασαν εκ νέου. Κατά την ηφαιστειακή αυτή δράση παρατηρήθηκαν, κατά περιόδους βίαιες εκρήξεις από το ηφαίστειο του Γεωργίου, ο κώνος του οποίου βρίσκεται σχεδόν στο μέσο της Νέας Καμένης και αποτελεί τον υψηλότερο και πιο εντυπωσιακό σχηματισμό των νησιών Καμένων.
1925-1928. Η κύρια φάση της ηφαιστειακής αυτής δράσης πραγματοποιήθηκε μεταξύ της 11 Αυγούστου 1925 και του Ιανουαρίου 1926 και είχε σαν συνέπεια την ένωση της Μικρής Καμένης με τη Νέα Καμένη, ενώ η δεύτερη φάση πραγματοποιήθηκε μεταξύ 23 Ιανουαρίου και 17 Μαρτίου 1928. Στην περιοχή Κόκκινα Νερά, μεταξύ της Νέας και Μικρής Καμένης, παρατηρήθηκαν ασθενή πρόδρομα φαινόμενα ηφαιστειακής δράσης, όπως αύξηση της θερμοκρασίας του νερού, κ.λ.π. Κατά την έναρξη της ηφαιστειακής δράσης την 11η Αυγούστου πραγματοποιήθηκε έξοδος καπνού ενώ μετά από περίπου 4 περίπου ώρες η ηφαιστειακή δράση έγινε βίαια και άρχισε ο σχηματισμός μιας μικρής νησίδας μεταξύ της Νέας και της Μικρής Καμένης η οποία ονομάστηκε Δάφνη (Εικ.5). Τελικά, από τη συνεχόμενη εκροή λάβας διευρύνθηκε η νησίδα Δάφνη και ενώθηκε με τη Νέα και Μικρή Καμένη (Εικ..6) ώστε σήμερα αυτά να αποτελούν ένα νησί που ονομάζεται Νέα Καμένη.
1939-1941. Μεταξύ 20 Αυγούστου 1939 και του Ιουλίου του 1941, έλαβαν χώρα πέντε εκρήξεις στη Νέα Καμένη (Εικόνες 7 & 8).
1950. Η ηφαιστειακή δράση αυτής της περιόδου διήρκεσε από την 10η Ιανουαρίου μέχρι την 2α Φεβρουαρίου 1950 και είχε ως αποτέλεσμα το σχηματισμό ενός ηφαιστειακού δόμου σε απόσταση 220 μέτρων ανατολικά του κρατήρα Γεωργίου.
Παλαιά και Νέα Καμένη-Υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κουλούμπου
Η φοβερή «Μινωική» ηφαιστειακή έκρηξη το 1.650 π.Χ. κατακρήμνισε το ηφαίστειο της Στρογγύλης, η τότε ονομασία της Σαντορίνης, και δημιούργησε την τεράστια χοάνη της σημερινής καλδέρας, αφήνοντας πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας ένα δαχτυλίδι από νησιά, τη Θήρα, τη Θηρασιά και το Ασπρονήσι. Στο κέντρο της καλδέρας διάφοροι κρατήρες έκαναν κατά καιρούς εκρήξεις, τελείως ασήμαντες σε ένταση με την προηγούμενη, που όμως ξανάρχισαν το γέμισμα της καλδέρας. Η λάβα σχημάτισε γύρω από τους κρατήρες κώνους, υποθαλάσσιους στην αρχή, που πρόβαλλαν αργότερα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και σχημάτισαν σε πολλές διαδοχικές φάσεις, τα δύο νησιά, την Παλαιά και την Νέα Καμένη, προς το παρόν, που σήμερα τα λέμε πιο απλά «Ηφαίστειο».
Η δραστηριότητα η οποία έδωσε το υποθαλάσσιο ηφαιστειακό βουνό, που αργότερα αποτέλεσε τα θεμέλια των Καμένων, δεν έχει καταγραφεί από τους αρχαίους ιστορικούς και πιθανότατα δεν έγινε αντιληπτή από τους τότε κατοίκους της Σαντορίνης. Η πρώτη ιστορική καταγραφή για την χερσαία έκρηξη το 197 π.Χ. στη Σαντορίνη ανήκει στο Στράβωνα, ο οποίος αναφέρει τα εξής: «ανάμεσα στη Θήρα και τη Θηρασία φλόγες αναπηδούσαν από το πέλαγος για τέσσερις ημέρες, έτσι ώστε να κοχλάζει και να φλέγεται η θάλασσα, εκφύσησαν σταδιακά προς τα πάνω λίγο ψηλότερα από την επιφάνεια της θάλασσας, σα να γινόταν με τρόπο μηχανικό, νησί που είχε περίμετρο δώδεκα σταδίων και που αποτελούνταν από πυρακτωμένες μάζες». Δεκατέσσερις τέτοιες εκρήξεις έκανε το Ηφαίστειο από το 198 π.Χ. μέχρι και το 1950 και αναφέρονται σε προηγούμενο κεφάλαιο (Εικ.9).
Σε 6,5 χιλιόμετρα από τις ΒΑ ακτές της Σαντορίνης, έξω από την καλδέρα, υπάρχει το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κουλούμπο, ο οποίος και εξερράγη με τρομακτική ισχύ τον Σεπτέμβριο του 1650. Ο κώνος που σχημάτισε ο κρατήρας αυτός δεν βγήκε ποτέ πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και αποτελεί ακόμα έναν ύφαλο που βρίσκεται σε βάθος περίπου 18,5 μέτρων. Την έκρηξη την περιγράφει στο χρονικό του ο Ιησουίτης Francois Richard, αποσπάσματα του οποίου δίνονται παρακάτω: «Τη νύχτα της 27ης Σεπτεμβρίου, ένας καινούργιος πιο φοβερός σεισμός έκανε τα σπίτια να γέρνουν από εδώ και από κει, σαν κούνιες μωρών, να σαλεύουν σαν καλάμια καθώς φυσάει ο άνεμος. Ύστερα από αυτή τη δόνηση, είδαμε να ξεπηδούν από τη θάλασσα, τέσσερα μίλια ανατολικά, ανάμεσα Άνδρο και Σαντορίνη, φλόγες τυλιγμένες με πυκνά σύννεφα. Μια καπνούρα ανέβαινε από τη φλεγόμενη άβυσσο προς τα ύψη. Ύστερα τα πυρακτωμένα σύννεφα χαμήλωσαν αφήνοντας μπόχα αβάσταχτη έτσι που θαρρούσες πως οι φλόγες έβγαιναν από την κόλαση..»
Στο τέλος του 2001 πραγματοποιήθηκε από ερευνητική ομάδα του Ε.Κ.Θ.Ε. λεπτομερή ψηφιακή αποτύπωση του υποθαλάσσιου ανάγλυφου της Σαντορίνης με το πολυδιαυλικό σύστημα multi-beam και δεκάδες πυρηνοληψίες με στόχο την ανακάλυψη νέων ηφαιστειακών κέντρων και τη λεπτομερή χαρτογράφηση των ενεργών ρηγμάτων της περιοχής.
Οι πληροφορίες για την Σαντορίνη προετοιμάστηκαν από την Εύη Νομικού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου