Σχεδιάγραμμα 1: Κάτοψη του «Μαυσωλείου» με τα ανασκαφικά του τετράγωνα (από A. Poulianos, 1982).
THE SIGNIFICANCE OF THE ISOLATED HUMAN PREMOLAR FROM PETRALONA CAVE
Νίκος Α. Πουλιανός -Nickos A. Poulianos
("Άνθρωπος", τόμος 14, σελ. 181-198 - 2009 - "Anthropos", volume 14, pages 181-198)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Το περίφημο κρανίο του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων βρέθηκε εντός του ομώνυμου σπηλαίου, σε ένα μικρό θάλαμο που ονομάστηκε «Μαυσωλείο». Οι ανασκαφές έδειξαν ότι το απολίθωμα αντιστοιχεί τουλάχιστον στο 11ο στρώμα της χρονοστρωματογραφικής αλληλουχίας του σπηλαίου, παρουσιάζοντας την ηλικία των 700.000 περίπου ετών. Η κορώνα ενός προγομφίου ανακαλύφθηκε στον ίδιο σπηλαιοθάλαμο ανάμεσα στα ιζήματα του 16ου στρώματος, που κατά συνέπεια ανήκε σε ένα ακόμα αρχαιότερο άνθρωπο.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πριν από μισό αιώνα ανακαλύφθηκε το σπήλαιο Πετραλώνων (Μάιος 1959). Ακολούθησε η ανεύρεση διάφορων απολιθωμένων οστών ζώων και ενός ανθρώπινου κρανίου (Σεπτ. 1960). Αρχικά τα ευρήματα εκτιμήθηκαν, από τους Kokkoros & Kanellis (1960) και Sickenberg (1964), ότι ανήκαν στο Άνω Πλειστόκαινο (~70.000 ετών) και το ανθρώπινο κρανίο σε νεαντερτάλεια γυναίκα, παρόμοιας μορφολογίας με αφρικανικά απολιθώματα ανάλογης ηλικίας.
Το 1965, στα πλαίσια μιας υπεράνθρωπης προσπάθειας επαναπατρισμού της ανθρωπολογίας στην Ελλάδα (από την εποχή του Αριστοτέλη), ο Δρ Άρης Ν. Πουλιανός, ταυτόχρονα με άλλες επιστημονικές μελέτες, άρχισε την έρευνα του σπηλαίου. Στη συνέχεια, με συγκριτικές παρατηρήσεις και συστηματικές ανασκαφές απέδειξε ότι ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων ήταν: 1) ανδρικού και όχι γυναικείου φύλου, 2) ευρωπαιοειδής και όχι αφρικανοειδής, 3) προ-νεαντερτάλειος και όχι νεαντερτάλειος, και 4) ηλικίας του Κάτω – Μέσου Πλειστόκαινου περίπου 700.000 ετών και όχι 70.000 χρόνων. Με άλλα λόγια, ο αρχαιότερος γνωστός Ευρωπαίος, ο οποίος είχε αναπτύξει έναρθρο λόγο και το δικό του παλαιολιθικό πολιτισμό, που γνώριζε επίσης την χρήση της φωτιάς. Κατ’ αυτό τον τρόπο, οι μελέτες του Πουλιανού οδηγούν έκτοτε σε ολοένα παραπέρα αναθεωρήσεις της παλαιοανθρωπολογίας, καθώς και ευρύτερα της ανθρωπολογίας.
Εντωμεταξύ τα συμπεράσματά του επιβεβαιώνονταν συνεχώς από σημαντικούς επιστήμονες, οι οποίοι συνεργάστηκαν στις ανασκαφές (όπως π.χ. οι Björn Kurtén, Miklos Kretzoi, Motoji Ikeya, πρβλ. επίσης βιβλιογραφία στο www.aee.gr). Όμως, διάφοροι άλλοι μελετητές ήταν απρόθυμοι να αποδεχθούν τις ανωτέρω αναθεωρήσεις, ενώ ορισμένοι από αυτούς ουδέποτε τις «συγχώρησαν» στον Άρη Πουλιανό. Ως αποτέλεσμα, δύο μακροχρόνιες διακοπές των ερευνών «επιτεύχθηκαν» από τους αντιπάλους του, οι οποίοι παρήγαγαν ακόμα και αντιεπιστημονικό έργο, αλλά κατόρθωναν πάντα να διατηρούν υψηλόβαθμες κρατικές θέσεις.
Η πρώτη διακοπή έλαβε χώρα κατά την ξενοκίνητη στρατιωτική χούντα (1967-1974, οπότε ο Άρης Πουλιανός φυλακίστηκε και εξορίστηκε), ενώ η δεύτερη πιο πρόσφατα (1983-1997), δυστυχώς «εν πλήρη δημοκρατία». Πάντως, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η προσπάθεια αποβολής της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος από το σπήλαιο Πετραλώνων συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με βασικό στόχο την απόκρυψη και αποσιώπηση της ανιδιοτελούς και ευεργετικής προσφοράς της.
Κατά τη διάρκεια αμφότερων των ως άνω διακοπών, και ιδίως τη 2η, εκλάπησαν διάφορα ανασκαφικά δεδομένα (ευρήματα, ημερολόγια, κατάλογοι κλπ), παρουσία υπαλλήλων τότε του ΕΟΤ, οι οποίοι νυν «υπηρετούν» ως φύλακες αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ... Οι καταγγελίες αυτές ουδέποτε διερευνήθηκαν, αποδεικνύοντας ότι η μεσαιωνικής φύσεως νοοτροπία επιβιώνει σήμερα ακόμα και ανάμεσα στους «επιστημονικούς» κύκλους. Χάρις στη Δικαιοσύνη ο Πουλιανός επέστρεψε το 1997 στο σπήλαιο Πετραλώνων και το παρακείμενο Ανθρωπολογικό Μουσείο, το οποίο ανήγειρε με τεράστιες οικονομικές θυσίες και κόπους. Από εκεί συνεχίζει το αφιλοκερδές έργο του, συχνά κατηγορούμενος, αλλά τελικά δικαιωμένος ενώπιον των δικαστηρίων.
Από το 1997 κι εδώ, συντάσσονται νέοι κατάλογοι ευρημάτων, σε ψηφιακή πλέον μορφή. Η διαδικασία αυτή προχωρεί κάτω από τις προαναφερόμενους δυσχερέστατες συνθήκες. Επειδή ουδείς γνωρίζει πότε οι φιλοπόλεμοι βάρβαροι θα χτυπήσουν ξανά, το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής προσπάθειας της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος αναλίσκεται για τους σκοπούς της ψηφιοποίησης απολιθωμάτων και καταλόγων. Αυτοί είναι και οι βασικότεροι λόγοι για τους οποίους, αρκετά ακόμα ευρήματα είναι αδημοσίευτα.
Η πρώτη ανακοίνωση σχετικά με τον προγόμφιο, συμπεριλήφθηκε ανάμεσα στις περιλήψεις του 14ου Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Ανθρωπολογίας, που έγινε στην Κομοτηνή, 1-5 Σεπτέμβρη 2004. Επειδή για διάφορους λόγους δεν κατέστη δυνατόν να δημοσιευθεί τότε αναπτυγμένη, παρουσιάστηκε ακολούθως στο 14ο Παγκόσμιο Συνέδριο Σπηλαιολογίας, το οποίο συνήλθε στον Κάλαμο Αττικής 21-28 Αυγούστου 2005. Έτσι, το νέο εύρημα, με τρεις ασπρόμαυρες φωτογραφίες, δημοσιεύτηκε στο δεύτερο τόμο των πρακτικών του Συνεδρίου (σελίδες 574-575).
Πάγια τακτική της ΑΕΕ είναι να φιλοξενεί στην επετηρίδα της «Άνθρωπος», όλες τις επιστημονικές εργασίες και ανακοινώσεις των μελών και ιδιαίτερα ό,τι έχει αναφερθεί για το σπήλαιο Πετραλώνων. Πέραν τούτου, λόγω του ενδιαφέροντος που έχει ο εν λόγω προγόμφιος, αναπαράγονται εδώ περισσότερες, ευκρινέστερες, καθώς επίσης και έγχρωμες φωτογραφίες του (βλ. οπισθόφυλλο), μαζί με συμπληρωματικά ή πιο εκτεταμένα σχόλια και δεδομένα.
Σχεδιάγραμμα 2: Αναπαράσταση της χρονοστρωματογραφικής αλληλουχίας του σπηλαίου Πετραλώνων και ο συσχετισμός της με το «Μαυσωλείο», καθώς και τις Τομές Δέλτα, Βήτα και Έψιλον βάσει ανασκαφικών δεδομένων.
Ο ΠΡΟΓΟΜΦΙΟΣ
Το σχεδόν ολόκληρο ανθρώπινο κρανίο των Πετραλώνων βρέθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1960 (Ν. Πουλιανός και Μαλκότσης, υπό δημοσίευση) σε ένα μικρό θάλαμο (~2 x 1,5 μ), τον ξηρότερο του σπηλαίου. Όπως κάθε αίθουσά του φέρει ένα όνομα, χάριν ευκολότερου τοπογραφικού – ανασκαφικού προσδιορισμού των ευρημάτων, καθώς και διάκρισης του χώρου που βρέθηκε ο αρχαιότερος διαπιστωμένος πρόγονος των Ευρωπαίων, ο θαλαμίσκος που ανακαλύφθηκε ο Αρχάνθρωπος ονομάστηκε «Μαυσωλείο» (βλ. σχεδιάγραμμα 1). Το κρανίο ανήκε σε «γέρο» άνδρα, του οποίου η ηλικία θανής εκτιμάται στα ~35 χρόνια. Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι έζησε τουλάχιστον κατά το σχηματισμό του 11ου στρώματος, έως το πολύ του αρχαιότερου δυνατόν 14ου, που αντιστοιχεί στα ~ 0,7 εκ. έτη (A. Poulianos, 1971, 1982, N. Poulianos, 1995, πρβλ. επίσης αναπαράσταση της στρωματογραφικής ακολουθίας στο σχεδιάγραμμα 2).
Στις 9 Αυγούστου 1977 βρέθηκε από τον γράφοντα, στον ίδιο θαλαμίσκο, η κορώνα με τμήμα της ρίζας ενός προγόμφιου (αρ. ευρ.: M ’77 - 287). Το δόντι προέρχεται από το τετραγωνικό μέτρο 945 και βάθος 1,8 μ. κάτω από τον ανασκαφικό κάνναβο (που σχεδόν συμπίπτει με το επίπεδο των αναμοχλευμένων κατά το 1960 ιζημάτων σε αυτό το τετράγωνο), 1,2 μ. κάτω από το επίπεδο του σταλαγμιτικού δαπέδου (το οποίο σύμφωνα με τα εναπομείναντα ίχνη υπήρχε πριν την ως άνω αναμόχλευση του «Μαυσωλείου»), και 1,5 μ. περίπου χαμηλότερα από το σημείο που είχε βρεθεί το σχεδόν ολόκληρο ανθρώπινο κρανίο.
Υποκείμενα των σκουρόχρωμων αναμοχλευμένων ιζημάτων, εκτεταμένα αδιατάραχτα στρώματα είναι βασικά εκείνα κάτω από το 15ο, το οποίο παρουσιάζει ένα πορτοκαλί χρώμα. Ο προγόμφιος ανακαλύφθηκε κάτω από το 15ο στρώμα, μέσα στα ιζήματα του 16ου, γεγονός που επιβεβαιώνεται από το προαναφερόμενο βάθος ανεύρεσης. Η ίδια παρατήρηση ενισχύεται από το ότι τα δόντια του Αρχανθρώπου ήταν αρχικά εντελώς επικαλυμμένα από σταλαγμιτική ύλη. Αντίθετα ο μεμονωμένος προγόμφιος βρέθηκε ελεύθερος από αντίστιοχη επικάλυψη. Μικρή ποσότητα ιζήματος από το 16ο στρώμα βρέθηκε συγκολλημένη στην κορώνα, αλλά και στο σπασμένο τμήμα της ρίζας του δοντιού. Αυτή η ποσότητα ιζήματος δεν απομακρύνθηκε (βλ. φωτογρ. 1-6), επιτρέποντας έτσι ενδεχόμενες μελλοντικές συγκριτικές μελέτες, μια από τις οποίες οπωσδήποτε αφορά τη δόση ραδιενέργειας που έχει απορροφηθεί από το εύρημα.
Η ρίζα του προγομφίου βρέθηκε σπασμένη κάτωθι της κορώνας, 4 χλστ. εξωτερικά και 7 χλστ. εσωτερικά. Αυτό προφανώς συνέβη πριν ή κατά την εναπόθεσή του στο ίζημα, καθώς δεν εμφανίζει κανένα σημάδι ανασκαφικής φθοράς. Το σμάλτο, αν και διατρέχεται από μικρορωγμές οφειλόμενες στην εναπόθεση, διατηρείται σε καλή κατάσταση, ενώ εμφανίζεται επίσης ελαφρά ισχυρότερο (παχύτερο) από των σύγχρονων ανθρώπων. Η μασητική επιφάνεια χωρίζεται από μια σχισματοειδή μέση αύλακα, η οποία είναι συγκριτικά αβαθής. Φύματα και βοθρία έχουν υποστεί ελαφρά φθορά, δείχνοντας μια ηλικία θανής περίπου 16-18 ετών, που αντιστοιχεί σε ~25-30 χρόνια σημερινών ανθρώπων, καθώς οι ρυθμοί ωρίμανσης και καταπόνησης ήταν τότε ταχύτεροι. Διέθετε πιθανόν μονή ρίζα.
Οι διαστάσεις του δοντιού είναι: μήκος 8,2 χλστ., πλάτος 9,1 χλστ., ύψος κορώνας εξωτερικά 8,2 χλστ. και εσωτερικά 7,0 χλστ. Το πλάτος εμφανίζεται λίγο μικρότερο από εκείνο των αντίστοιχων δοντιών του ανθρώπινου κρανίου (βλ. πίνακα 1), δείχνοντας ότι μπορεί να ανήκε σε ένα πιο μικρόσωμο άτομο (π.χ. γυναίκα, νεαρό ή σε πιο μικρόσωμο άνδρα). Το μήκος είναι σχεδόν το ίδιο. Συνεπώς, η κατά πολύ μικρότερη φθορά του σμάλτου, οι διαστάσεις και η στρωματογραφική θέση του μεμονωμένου δοντιού, επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι το νέο εύρημα ανήκει σε διαφορετικό άτομο από του ολόκληρου κρανίου.
Η ανθρώπινη άνω και κάτω οδοντοστοιχία περιλαμβάνει δύο προγόμφιους στην κάθε πλευρά. Η ονομασία που συνήθως τους αποδίδεται διεθνώς είναι είτε P1 και P2, είτε P3 και P4. Στην παρούσα δημοσίευση ακολουθείται η δεύτερη αναφορά, καθώς οι P3 και P3 δείχνουν (υπενθυμίζοντας) ότι είναι οι αντίστοιχα ομόλογοι προγόμφιοι που απαντώνται στα πρώιμα πρωτεύοντα, μια και ουσιαστικά ο 1ος και ο 2ος έχουν χαθεί στους ανθρώπους κατά τη διαδικασία της φυλογένεσης. Από την άλλη, η διάγνωση μεμονωμένων προγομφίων είναι ιδιαίτερα δυσχερής, κυρίως λόγω της μεγάλης μεταβλητότητας στα μορφομετρικά τους χαρακτηριστικά (πρβλ. Steele D. G. & C. A. Bramblett, 1988 και Kraus et al, 1969).
Π.χ. η ρίζα των σύγχρονων κάτω Ρ4 εμφανίζει στρογγυλή διατομή (Λομβαρδάς, 1976), ενώ του ευρήματος από τα Πετράλωνα επιμήκη (βλ. φωτ. 6), καθιστώντας πιο πιθανή την κατάταξή του στους άνω προγόμφιους. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα ο άνω P3 εμφανίζεται κατά 50% με μονή ρίζα, ενώ ο P4 κατά 85%. Από άποψη πιθανοτήτων, αυτό το χαρακτηριστικό δεν ξεκαθαρίζει τη διάγνωση, συνηγορώντας λίγο υπέρ της 2ης εκδοχής. Η αβαθής μέση αύλακα, μπορεί να δείχνει και ένα κάτω αριστερό Ρ4, αν και στα προηγούμενα εξελικτικά στάδια πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι τα πίσω δόντια εμφανίζονται ελαφρά πιο επιπεδοποιημένα. Ανάλογα διιστάμενη επιχειρηματολογία μπορεί να παρατεθεί και όσον αφορά τις διαστάσεις, την ανάπτυξη των γλωσσικών ή παρειακών φυμάτων κ.ο.κ.
Για μεγαλύτερη προσέγγιση αποταθήκαμε σε έξι οδοντίατρους, οι οποίοι εξέτασαν τις φωτογραφίες του ευρήματος. Δύο εξ αυτών υποστηρίζουν ότι πρόκειται για άνω Ρ4, δύο για κάτω και οι άλλοι δύο ότι δεν είναι σαφής καμμία ασφαλής διάγνωση, με εξαίρεση ίσως ότι πρέπει να απορριφθεί η περίπτωση του κάτω P3. Έτσι, για την ώρα πρέπει να θεωρηθεί ότι το αντίστοιχο ζήτημα παραμένει ανοικτό, με περισσότερες πιθανότητες να είναι ο άνω δεξιός P4. Πάντως οι αντίστοιχα διαφορετικές ενδεχομένως απόψεις, δεν επηρεάζουν τα βασικά συμπεράσματα που αφορούν το εύρημα (βλ. κατωτέρω).
Η σύγκριση λοιπόν του νέου δοντιού γίνεται και με τον άνω αριστερό P3 από το κρανίο των Πετραλώνων, καθώς ο δεξιός Ρ3 λείπει. Έτσι, εάν υποτεθεί ότι το νέο εύρημα αντιπροσωπεύει τον προγόμφιο που λείπει, αυτός δεν θα μπορούσε να είναι ούτε κατά ~1-2 χλστ. μικρότερου πλάτους ως προς το αριστερό P3, αλλά ούτε πολύ λιγότερο φθαρμένος (έχοντας σαν βάση αναφοράς τόσο το αριστερό P3, όσο και το δεξί P4 του κρανίου). Επίσης, από τις κατά καιρούς δημοσιευμένες φωτογραφίες, φαίνεται ότι η ρίζα του ελλείποντος άνω δεξιού P3 διατηρήθηκε για περισσότερο μήκος, ειδάλλως δηλ. θα έπρεπε να λείπει μεγαλύτερο τμήμα της μέσα στο οδοντικό φατνίο του κρανίου. Κατά συνέπεια (χωρίς να είναι εντελώς απίθανη η αναγωγή του νέου ευρήματος και σε έναν άνω δεξιό P3), το σύνολο των προαναφερόμενων δεδομένων, αποκλείει ο μεμονωμένος προγόμφιος να ανήκε στο πρωτανευρεθέν ανθρώπινο κρανίο, συμπεριλαμβάνοντας στην αντίστοιχη επιχειρηματολογία την στρωματογραφική τους απόσταση.
Πίνακας 1: Συγκριτικές μετρήσεις των προγόμφιων των δύο ανθρώπων από το «Μαυσωλείο» του σπηλαίου Πετραλώνων. Οι διαστάσεις των δοντιών του κρανίου προέρχονται από τους Stringer et. al (1979) και Murril (1981).
Από το κρανίο του Αρχανθρώπου
P3 αριστερό μήκος 8,5 (8) - 8 χλστ.
P3 αριστερό πλάτος 11,8 (11,7) - 10 χλστ.
P4 δεξί μήκος 7,9 (7,5) - 7 χλστ.
P4 δεξί πλάτος 12,2 (11,5) - 11 χλστ.
P4 αριστερό μήκος 8,1 (7,5) - 8 χλστ.
P4 αριστερό πλάτος 11,5 (11,2) - 11 χλστ.
Ο μεμονωμένος προγόμφιος
P4 μήκος 8,2 χλστ.
P4 πλάτος 9,1 χλστ.
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Η προαναφερόμενη ομοιότητα των οδοντικών διαστάσεων των δύο ανθρώπων από το «Μαυσωλείο», δείχνει μια συγκριτικά έντονη γενετική συγγένεια μεταξύ τους. Σε συνδυασμό με τα παλαιολιθικά δεδομένα, η συγγένεια αυτή διατηρήθηκε πιθανότατα καθ’ όλη τη διάρκεια της ιζηματογένεσης των στρωμάτων 1 ως 24 του σπηλαίου Πετραλώνων. Εκτιμώντας ότι η χρονολογική διαφορά από το 16ο έως το 11ο στρώμα, κυμαίνεται γύρω στις 30.000 έτη, ο μεμονωμένος προγόμφιος, καθίσταται το παλαιότερο απολίθωμα ανθρώπου που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα σε ελληνικό έδαφος, ηλικίας ~730.000 ετών. Ταυτόχρονα, το νέο εύρημα επιβεβαιώνει έμμεσα, για μια ακόμα φορά, την χρονοστρωματογραφική ηλικία του σχεδόν ολόκληρου ανθρώπινου κρανίου που βρέθηκε το 1960, στις ~700.000 έτη.
Κρίνοντας το σύνολο των σπηλαιολογικών και ανασκαφικών δεδομένων, δεν αποκλείεται ο μεμονωμένος προγόμφιος του «Μαυσωλείου», να σχετίζεται με τη φθαρμένη διάφυση από ένα ανθρώπινο μηριαίο οστό, που παρουσίασε ο Α. Πουλιανός το 1986 από τον ίδιο θαλαμίσκο. Καθώς η αντίστοιχη μελέτη δεν έχει ολοκληρωθεί, αναμένονται μελλοντικά επί τούτου πιο ξεκάθαρα αποτελέσματα.
Επίσης, ο χώρος του σπηλαίου Πετραλώνων, εκτός από κατοικία ανθρώπινων ομάδων, που πιστοποιείται από την έντονη παραγωγή παλαιολιθικών εργαλείων, κατά καιρούς είχε χρησιμεύσει και ως φωλιά μεγάλων σαρκοβόρων (ειδικά υαινών). Το δεύτερο γεγονός ίσως ερμηνεύει την ανεύρεση σπασμένων ανθρώπινων οστών, όπως τον μεμονωμένο προγόμφιο, την παραπάνω διάφυση ή ένα τμήμα ινιακού - βρεγματικού από το Βάραθρο -1 (βλ. επίσης σχετική συζήτηση σε N. Poulianos, 1995).
Μεταξύ των ανθρωπιδών του Κάτω-Μέσου Πλειστόκαινου, οι Πετραλώνιοι έχουν τα δόντια με τις πιο μικρές διαστάσεις, τα οποία με τη σειρά τους είναι λίγο μεγαλύτερα από εκείνα των σύγχρονων. Αυτό υποδηλώνει μια ακόμα στενότερη εξελικτική συγγένεια μεταξύ των αρχανθρώπων και των σημερινών ανθρώπων από ό,τι μέχρι σήμερα πιστευόταν.
Μαζί με τα αποτελέσματα των υπόλοιπων ερευνών, οι παραπάνω παρατηρήσεις επιβεβαιώνουν τα αρχικά συμπεράσματα του Α. Πουλιανού (1971, 1982), ότι οι αρχάνθρωποι των Πετραλώνων της Μακεδονίας είναι αυτόχθονες, καθώς και ότι αποτελούν την αρχαιότερη γνωστή προγονική εξελικτικά μορφή των σύγχρονων Ευρωπαίων.
http://www.hellinon.net/ArxanthroposPetralonon.htm
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου